Uniknąć szarej sieci korupcji

Ma on na celu zwiększanie poziomu wiedzy uczestników rynku ochrony zdrowia na temat standardów postępowania w relacjach lekarz-branża medyczna oraz zagrożeń jakie mogą się pojawić na styku biznesu i sektora ochrony zdrowia. Wśród licznych działań projekt zakłada m.in. organizację cyklu warsztatów realizowanych w jednostkach leczniczych oraz popularyzację wiedzy etycznej i prawnej na temat etycznej współpracy pomiędzy firmami medycznymi a szpitalami.

Jak pokazuje doświadczenie zdobyte podczas blisko czteroletniej działalności w ramach projektu MedKompas, inicjatywa ta doskonale wpisała się w zapotrzebowanie zainteresowanych stron. Środowisko medyczne odczuwa szczególny niedosyt informacji z zakresu dozwolonych interakcji przedstawicieli medycznych i reprezentantów sektora ochrony zdrowia. Brak dostatecznej wiedzy w tej dziedzinie generuje niekiedy, często nieświadome, zachowania kwalifikowane przez system prawny jako korupcja.

Polskie prawo w sposób jednoznaczny opisuje działania, które są uznane za korupcję. Jednak pojęcie to jest na tyle szerokie, iż obejmuje swoim znaczeniem rozmaite formy pochodne, które nie zawsze zagrożone są sankcja karną (np. kumoterstwo), lecz powszechnie budzą wątpliwości z etycznego punktu widzenia.

Przepisy prawne w tym zakresie są rozsiane po wielu aktach prawnych, co często przysparza kłopotów w kompleksowym podejściu do tematu i stwierdzeniu czy dane zachowanie kwalifikuje się pod korupcyjne, wątpliwe moralnie czy też całkowicie dozwolone. Właśnie rozwianiu takich wątpliwości służy wiedza rozpowszechniana w ramach warsztatów MedKompas.

Podstawową formą korupcji w systemie ochrony zdrowia jest łapownictwo czynne i bierne. Łapownictwo czynne, to sytuacja w której funkcjonariusz publiczny w zamian za korzyść majątkową (np. gotówkę czy też prezent) lub osobistą (np. wakacje sponsorowane przez firmę) podejmuje określone działania (np. faworyzuje określoną firmę w postępowaniu przetargowym). Aby dane zachowanie zostało uznane za korupcję nie musi dojść do przekazania korzyści majątkowej. Polski system karny przewiduje bowiem odpowiedzialność nawet w przypadku, w którym funkcjonariusz publiczny podejmuje swoją decyzję pod wpływem obietnicy korzyści. Przestępstwo łapownictwa czynnego ma charakter wyłącznie aktywny, tym samym przepis adresowany jest do osoby podejmującej działania (wręczającej łapówkę lub jej żądającej) a nie do przyjmujących korzyść majątkową.

Osobną kategorię stanowi łapownictwo bierne, które można określić jako przestępstwo pasywne. Ten czyn zabroniony popełnia osoba przyjmująca korzyść majątkową lub osobistą (lecz jej nie żądająca). Przestępstwo łapownictwa biernego popełnia osoba, która godzi się na propozycję przyjęcia korzyści w zamian za określone działanie (np. wypisanie określonej ilości leku danego producenta). Jak więc widzimy zarówno osoba wręczająca łapówkę, osoba obdarowana jak i osobą żądająca łapówki odpowiada na gruncie przepisów karnych.

Musimy pamiętać, iż samo przekazanie korzyści osobistej lub też majątkowej nie jest przestępstwem. Przestępstwem jest natomiast sytuacja, w której określone działanie występuje w połączeniu z bezprawną korzyścią. Koronnym przykładem może tu być żądanie sumy pieniędzy lub też jej przyjęcie w zamian za faworyzowanie danego produktu leczniczego czy tez wyrobu medycznego podczas postępowania przetargowego poprzez np. wpisanie do specyfikacji istotnych warunków zamówienia cech, które w rzeczywistości spełnia tylko jeden produkt.

W wielu przypadkach zdarza się, że lekarze nie są świadomi jak często ich postępowanie może mieć znamiona korupcji. Musimy jednak pamiętać, iż przyjęcie dowodu wdzięczności za leczenie, korzystanie ze wsparcia finansowego przy opłaceniu kosztów zdarzeń edukacyjnych (szkolenia, kongresy naukowe),nie jest w świetle polskich przepisów niezgodne z prawem.

Kolejnym warunkiem, który wpływa na zakwalifikowanie danego postępowania, jako łapownictwa jest adresowanie korzyści lub jej obietnicy do funkcjonariusza publicznego. Aby bowiem dane działanie zostało uznane za łapownictwo musi być zaadresowane do osoby, która  posiada właśnie taki status. Szeregowy pracownik ochrony zdrowia nie jest funkcjonariuszem publicznym. W wyroku z dnia 27.11.2000 r.(WKN 27/00), Sąd Najwyższy dał wyraz poglądowi, że: „lekarz zatrudniony w publicznej służbie zdrowia może być uznany za funkcjonariusza publicznego w rozumieniu art. 115 § 13 k.k. jedynie wówczas, gdy swój zawód łączy z funkcjami o charakterze administracyjnym. Lekarz karetki pogotowia – kierownik zespołu reanimacyjnego nie pełni tego rodzaju funkcji i dlatego nie może być podmiotem przestępstwa”. Lekarz mimo spełniania określonych funkcji administracyjnych np. wypisywania zwolnień lekarskich, kart zgonów, skierowań na badania, nie może być uznany za funkcjonariusza publicznego, ponieważ nie mają one charakteru decyzji administracyjnych, a ich wykonywanie nie nadaje lekarzowi przymiotu funkcjonariusza. Lekarz mógłby być uznany za funkcjonariusza publicznego – jak twierdzi SN – jedynie wówczas, gdyby wykonywał czynności zawodowe w  cyt.: „administracyjnej ochronie zdrowia”, a więc swój zawód łączył z funkcjami o charakterze administracyjnym (publicznym). Do takich osób mógłby zostać zaliczony np. dyrektor szpitala, lekarz zatrudniony w urzędzie wojewódzkim lub Funduszu Zdrowia. Funkcjonariuszem publicznym będzie także lekarz będący członkiem komisji przetargowej.

Działania niezgodne z literą prawa przybierają niekiedy także inną formę, która nie jest bezpośrednio związana z przekazywaniem korzyści majątkowych. Mowa tu o kumoterstwie i nepotyzmie, za które Polski system prawny nie przewiduje sankcji karnej. Bardzo często sieć nieformalnych powiązań i relacji rodzinno-społecznych determinuje wynik postępowania przetargowego w jednostce leczniczej. Musimy pamiętać, iż jednostka lecznicza może faworyzować dane rozwiązanie technologiczne w postępowaniu przetargowym, jednak tylko i wyłącznie ze względu na jego walory terapeutyczne.

Często zdarza się, że pracownicy ochrony zdrowia maja wątpliwości odnośnie udziału w szkoleniach organizowanych przez branżę medyczną. Działania edukacyjne dla lekarzy prowadzone przez firmy medyczne nie są sprzeczne z prawem, o ile nie są związane z przyszłymi nieformalnymi roszczeniami wobec lekarzy np. w zakresie faworyzowania sprzętu danej firmy w praktyce lekarskiej. Personel medyczny musi nabyć niezbędną wiedzę, która umożliwi mu bezpieczne i efektywne korzystanie z zakupionego urządzenia. Co do zasady, obowiązek przeszkolenia personelu wpisywany jest w specyfikację istotnych warunków zamówienia. Tym samym okresowe szkolenia stanowiskowe są także dozwoloną formą wpierania sektora ochrony zdrowia.

Innego rodzaju aktywnością edukacyjną przemysłu medycznego jest finansowanie czy też współfinansowanie zewnętrznych wydarzeń, takich jak sympozja czy też kongresy, których celem jest podnoszenie kwalifikacji zawodowych i wymiana doświadczeń. Poszczególne środowiska branżowe reprezentujące przemysł medyczny (takie jak Izba POLMED) czy też farmaceutyczny (POLFARMED czy też INFARMA) podjęły działania, których celem było wyznaczenie optymalnego standardu wsparcia, jakie otrzymuje przedstawiciel ochrony zdrowia w ponoszeniu kosztów finansowych tego rodzaju wydarzeń.

Tworzenie jasnych i przejrzystych standardów postępowania dla wszystkich uczestników rynku medycznego, a także propagowanie wiedzy w tym zakresie, z pewnością przyczynią się do ograniczenia potencjalnych zdarzeń kwalifikowanych jako naruszenie obowiązującego prawa.

Wojciech Szefke, ekspert prawny Izby POLMED, wykładowca projektu MedKompas