O sukcesie optymalizacji polityki lekowej zadecydują zasoby kadrowe

Jednym z podstawowych działań jest stałe dążenie do kształcenia jak największej liczby przyszłych profesjonalistów medycznych z zachowaniem standardów jakości. Pozwoli to na zwiększenie dostępu do opieki zdrowotnej w regionach zaliczanych obecnie, ze względu na braki kadrowe, do tzw. białych plam. Ministerstwo Zdrowia systematycznie realizuje kolejne działania, które wspierają osiągniecie tego celu.

W 2015 r. funkcjonowało 15 uczelni kształcących na kierunku lekarskim, w tej chwili jest 30 ośrodków akademickich, które mają zgodę na kształcenie w tym kierunku, z czego 24 już kształci studentów, a pozostałe rozpoczną tę działalność w roku akademickim 2023/2024. W sposób szczególny wspieramy poszerzanie oferty edukacyjnej o kierunek lekarski w regionach, w których do tej pory takich możliwości nie było.

W przypadku kształcenia farmaceutów program studiów powinien być zdecydowanie bardziej atrakcyjny i przystający do współczesnych realiów praktyki farmaceuty. Przygotowaliśmy projekt nowych standardów kształcenia na kierunku farmacja. Jedną z bardziej znaczących zmian jest skrócenie studiów farmaceutycznych z 5,5 do 5 lat oraz położenie w programie nacisku na osiągnięcie praktycznych umiejętności.

W kontekście braków kadrowych w obszarze pielęgniarstwa warto zaznaczyć, że w ostatnim czasie liczba uczelni kształcących pielęgniarki podwoiła się. Zwiększa się też liczba absolwentów pielęgniarstwa, a więc kierunek ten staje się również atrakcyjny.

Coraz więcej zawodów medycznych dąży do poszerzenia swoich kompetencji i zwiększenia samodzielności. Oznacza to w praktyce, że kompetencje profesjonalistów medycznych będą się coraz bardziej przenikały. Uważam, że dziś warto pochylić się też nad tym, jak poszczególne zawody medyczne korzystają z nowych uprawień. Przykładowo, jedynie ok. 14 tys. pielęgniarek i położnych samodzielnie wystawia recepty.

Strategia zmierzająca do pełniejszego wykorzystania potencjału profesjonalistów medycznych dla racjonalizacji farmakoterapii powinna opierać się zatem na dwóch filarach: z jednej strony na dążeniu do uzupełnienia braków kadrowych, a z drugiej do poszerzania kompetencji i jednocześnie mierzenia, jak medycy z nich korzystają. Za tym powinny pójść konkretne rozwiązania formalnoprawne wzmacniające profesjonalistów medycznych. Wiele z takich rozwiązań już funkcjonuje lub jest obecnie procedowanych, np. ustawa o medycynie laboratoryjnej czy ustawa o zawodzie ratownika medycznego oraz samorządzie zawodowym ratowników.

Samodzielność zawodowa pielęgniarek i położnych już od 1996 r. jest gwarantowana ustawowo, ale w praktyce nadal pozostaje stosunkowo ograniczona, co ma też swoje negatywne konsekwencje dla racjonalizacji polityki lekowej. W 2017 r. rząd przyjął bardzo ważny dla środowiska dokument, czyli „Strategię na rzecz rozwoju pielęgniarstwa i położnictwa w Polsce”. Był to kluczowy dla samodzielności zawodu krok, ponieważ przyjęcie strategii pozwoliło następnie na szereg zmian formalnoprawnych, takich jak wprowadzenie porady pielęgniarskiej w obszarze chirurgii, kardiologii czy diabetologii na drodze rozporządzenia ministra zdrowia.

Niestety, dane potwierdzają, że nadal niewystarczający odsetek pielęgniarek i położnych korzysta z nowych uprawnień, co widać na przykładzie samodzielnego wystawiania recept i realizacji porady pielęgniarskiej. W mojej ocenie, szczególnie narzędzie, jakim jest porada pielęgniarska, dedykowane opiece otwartej, mogłoby przyczynić się do poprawy racjonalizacji farmakoterapii w wybranych dziedzinach.

Aby to było możliwe, konieczna jest jednak pewna reorganizacja opieki na poziomie podstawowej opieki zdrowotnej i ambulatoryjnej opieki specjalistycznej, która pozwoliłaby na realizację porady zgodnie z ustalonymi w rozporządzeniu założeniami. Pamiętajmy, że pierwsza konsultacja w ramach porady pielęgniarskiej musi odbyć się w obecności lekarza, co bywa trudnością w podmiotach, gdzie braki kadrowe są bardziej dotkliwe. Stąd m.in. wynika sytuacja, że choć rozwiązanie to funkcjonuje od 2019 r., nadal w wielu placówkach nie zostało wdrożone do praktyki.

Porada pielęgniarska to nie tylko sama rozmowa z pacjentem i ocena jego stanu zdrowia, ale też właśnie samodzielna ordynacja leków. Jeśli zwiększy się więc poziom realizacji porady, wzrośnie liczba wystawianych przez pielęgniarki recept.

Jako przedstawiciel środowiska lekarskiego, mogę zapewnić, że lekarze pozytywnie oceniają działania zmierzające do systemowego wzmocnienia roli farmaceuty, pielęgniarki i położnej w ramach zespołu terapeutycznego.

Niestety, niepokoją dane, potwierdzające, że pielęgniarki i położne nadal w niewysokim odsetku realizują poradę pielęgniarską oraz wystawiają recepty. Podobny problem dotyczy farmaceutów, z których tylko niewielka część w praktyce korzysta z możliwości wystawiania recepty farmaceutycznej, mimo że jest to rozwiązanie znacznie dłużej funkcjonujące w systemie niż porada pielęgniarska czy możliwość samodzielnego wystawiania recept przez pielęgniarki i położne.

W mojej ocenie, farmaceuci, pielęgniarki i położne nadal niechętnie wykorzystują powyższe uprawnienie, ponieważ nie idzie za tym gratyfikacja finansowa. Jeśli chcemy więc rozwiązanie upowszechnić w systemie, należałoby wprowadzić konkretne zachęty do jego stosowania.

Druga kwestia to stosunkowo skomplikowany sposób określania poziomu refundacji, jaki przysługuje pacjentom w przypadku danego leku. Wiele pielęgniarek i położnych identyfikuje to jako istotną barierę.

Sami pacjenci również wydają się niewystarczająco przekonani do recepty farmaceutycznej i korzystają z tego rozwiązania sporadycznie, wyłącznie w sytuacjach kryzysowych. Co więcej, warto w tym kontekście wspomnieć, że pacjent korzystający z recepty farmaceutycznej ponosi 100 proc. kosztu leku.

Według mnie, aby zwiększyć rolę wszystkich zawodów medycznych w procesie racjonalizacji farmakoterapii, potrzeba konkretnych rozwiązań formalnoprawnych, które zniosłyby wskazane bariery. Jeśli chodzi o większe zaangażowanie w nadzór nad bezpieczeństwem farmakoterapii wszystkich medycznych profesjonalistów, widać dziś wyraźnie, że kadra dysponuje już wiedzą i umiejętnościami, a placówki zapleczem infrastrukturalnym. Aby jednak nowe serwisy się upowszechniły, potrzeba zniesienia barier organizacyjnych i finansowego premiowania.

Bez wątpienia poprawa nadzoru nad skutecznością i bezpieczeństwem farmakoterapii to jedno z najbardziej aktualnych wyzwań systemu ochrony zdrowia. Farmaceuta, obok lekarza i pielęgniarki oraz położnej, powinien być jednym z filarów tak rozumianego bezpieczeństwa lekowego. Co jednak zrobić, by tak się realnie stało?

Jednym z koniecznych działań jest uatrakcyjnienie programu kształcenia farmaceutów w taki sposób, by wiedza i umiejętności nabyte podczas studiów były w praktyce wykorzystywane w miejscu zatrudnienia farmaceuty, czyli w szpitalu lub aptece ogólnodostępnej. Powinniśmy wypracować takie standardy interwencji farmaceutycznych, by farmaceuta w ich ramach realizował określone czynności, które z założenia miałyby przynieść konkretne efekty zdrowotne, np. wzrostem adherence o 8-10 proc.

Badania i praktyka potwierdzają, że znacząca część pacjentów, szczególnie tych w wieku senioralnym, ma ograniczone kompetencje zdrowotne. Często ma problem ze zrozumieniem zaleceń lekarskich dotyczących farmakoterapii, z ich zapamiętaniem. Kluczem do skutecznej odpowiedzi na te zdrowotne wyzwania jest odpowiednie przygotowanie farmaceuty do realizacji interwencji farmaceutycznych z wykorzystaniem prostych narzędzi, np. telemedycznych, boardy edukacyjne czy pismo obrazkowe.

Za tym muszą jednak pójść działania o charakterze systemowym, aby takie rozwiązania realnie zaimplementować w praktyce. Bez wątpienia powinno temu towarzyszyć finansowe premiowanie tych farmaceutów, którzy podejmą się realizacji interwencji farmaceutycznych.

Reasumując, nie możemy poprzestać jedynie na unowocześnieniu i uatrakcyjnieniu kształcenia. Kolejny krok to systemowe i legislacyjne wymuszenie udziału farmaceuty w zespołach terapeutycznych. Zagospodarowanie potencjału farmaceutów to inwestycja, która w długotrwałej perspektywie przyniesie wymierne oszczędności.

W dyskusji o funkcjonowaniu systemu ochrony zdrowia w Polsce jednym z zagadnień, na którym zwykle mocno się koncentrujemy, pozostają kadry, a przede wszystkim ich niedostateczna liczba. Tymczasem nierzadko w tej dyskusji ucieka nam fakt, że równie istotna jest jakość opieki świadczonej przez profesjonalistów medycznych. A dla jej zapewnienia konieczne jest dochowanie odpowiednio wysokich standardów kształcenia, obejmującego wiedzę, umiejętności praktyczne i kompetencje miękkie. Te ostatnie mają znaczenie nie tylko dla wypracowania prawidłowej relacji lekarz-pacjent oraz przymierza terapeutycznego (jednej z gwarancji skuteczności i bezpieczeństwa farmakoterapii), ale też rzutują na pracę medyka w zespole terapeutycznym.

Niestety, polskim systemem ochrony zdrowia nadal w dużej mierze rządzi zjawisko sektorowości, profesjonaliści medyczni często sceptycznie podchodzą do dzielenia się kompetencjami, nie do końca rozumiejąc zasadność takich działań. W mojej ocenie, jednym z fundamentów rekomendacji dla racjonalizacji farmakoterapii powinno być w pierwszej kolejności wywołanie szerokiej dyskusji, która pozwoliłaby wypracować standardy współdzielenia kompetencji pomiędzy profesjonalistów medycznych.

Innym działaniem, które jest absolutnie konieczne dla racjonalizacji farmakoterapii, jest poprawa komunikacji na linii lekarz-pacjent. Tutaj duże znaczenie ma szersze i realne wykorzystanie narzędzi e-zdrowia, przede wszystkim e-dokumentacji i Internetowego Konta Pacjenta. Wielu pacjentów posiada już IKP, ale niestety nie tak wielu realnie z niego korzysta.

Sytuacja kadrowa w polskiej farmacji uległa w ostatnim czasie poprawie: obecnie w systemie opieki zdrowotnej funkcjonuje ok. 38 tys. farmaceutów. Bardzo ważnym krokiem dla wzmocnienia ich pozycji w ochronie zdrowia było przyjęcie w 2021 r. długo oczekiwanej przez środowisko ustawy o zawodzie farmaceuty. Ta stosunkowo liczna grupa wysoko wykwalifikowanych specjalistów jest gotowa, by wesprzeć proces racjonalizacji farmakoterapii oraz nadzór nad jej skutecznością i bezpieczeństwem.

Bez wątpienia kluczowe dla osiągnięcia tych celów było wdrożenie wspomnianej wyżej ustawy o zawodzie farmaceuty, ponieważ stworzyło ramy prawne oraz doprecyzowało definicję opieki farmaceutycznej, a także katalog składających się na nią usług. Farmaceuci są w pełni gotowi, aby stać się częścią tego procesu, ale by mogli w nim w pełni uczestniczyć, potrzebują konkretnych rozwiązań organizacyjno-prawnych. Przykładem pozostaje pilotaż przeglądu lekowego, na którego ostateczne zakończenie wciąż czekamy, aby wprowadzić ten serwis w życie w skali kraju. Opracowane są również założenia kolejnego serwisu, wchodzącego w skład usług farmaceutycznych, czyli Nowego Leku.

W roku 2020 farmaceuci uzyskali możliwość wystawiania rozszerzonej ordynacji w zakresie recepty farmaceutycznej, tj. recepty wystawianej przez farmaceutów pro auctore oraz pro familiae. Od momentu wdrożenia do systemu recepty w postaci elektronicznej farmaceuci wystawili prawie 5 mln recept, a więc naprawdę dużo. Obecnie największą barierą hamującą upowszechnienie tego rozwiązania w praktyce pozostaje fakt, że farmaceuta nie posiada uprawnień terapeutyczno-diagnostycznych ani dostępu do dokumentacji medycznej pacjenta.

W efekcie farmaceuta może wystawić receptę jedynie w awaryjnych sytuacjach: a więc np. wtedy, gdy pacjent zgubi lek lub nie może umówić się na wizytę lekarską. W innych sytuacjach ordynacja taka jest znacząco utrudniona, co w konsekwencji ogranicza to uprawnienie. Centrum e-Zdrowia przygotowało wprawdzie rozwiązanie, która umożliwia farmaceucie podgląd recept wystawionych danemu pacjentowi, ale tylko wówczas, gdy pacjent wyrazi na to zgodę w Internetowym Koncie Pacjenta.

Farmaceuci to dziś grupa dobrze przygotowana do świadczenia wysoko sprofesjonalizowanej opieki farmaceutycznej. System powinien wreszcie zacząć wykorzystywać należycie ich potencjał, co będzie miało odzwierciedlenie w racjonalizacji działania innych pracowników medycznych.