Surowce zielarskie i suplementy w walce z przewlekłym stresem - co może polecić farmaceuta?

Jak częstym problemem zgłaszanym w aptece jest długotrwały stres? Na jakie objawy skarżą się wówczas pacjenci?

Przewlekły stres i stan napięcia emocjonalnego to szerokie wrota do różnych dolegliwości i schorzeń. W codziennej praktyce farmaceuci często stykają się za pierwszym stołem z pacjentami, którzy doświadczają problemów ze snem, stanów napięć i przewlekłego stresu. Zdarza się, że pacjenci nie skarżą się wprost na żadne dolegliwości lub nie wiążą ich z przewlekłym stresem, ale farmaceutę naprowadza na właściwy trop wgląd w historię ordynowanych i realizowanych recept. Na tej podstawie możemy z dużą pewnością stwierdzić jaką diagnozę usłyszał od lekarza pacjent, a wiemy, że pewne choroby przewlekłe sprzyjają stanom napięcia i stresu. Dotyczy to na przykład pacjentów z rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym.

W praktyce zdarzają się oczywiście pacjenci, którzy samodzielnie zauważają dolegliwości związane z doświadczanym przez nich stanem napięcia emocjonalnego i przewlekłego stresu. Skarżą się wówczas na objawy, takie jak problemy ze strony układu pokarmowego, trudności ze snem, bóle głowy czy pogorszenie ogólnego samopoczucia. Dziś już wiemy, że nasz stan emocjonalny jest ściśle związany ze zdrowiem somatycznym, a więc wiele dolegliwości może być uwarunkowanych psychogennie. Przewlekły stres może się również wiązać z zaostrzeniem przebiegu już istniejących chorób przewlekłych, czego doskonałym przykładem będzie zespół jelita nadwrażliwego (IBS). Część pacjentów skarży się także na trudności w zasypianiu, kołatanie serca czy ogólną drażliwość. Co więcej, musimy pamiętać, że stan przewlekłego stresu wiąże się z podwyższonym poziomem kortyzolu w organizmie. Nie bez powodu jest on określany jako hormon stresu. Jego podwyższone stężenie skutkuje np. wzmożonym napięciem mięśniowym.. Warto też pamiętać, że wzmożone napięcie w obszarze barków czy szyi może być związane z nasileniem bólu głowy o charakterze napięciowym.

Możemy wyróżnić kilka grup pacjentów potencjalnie zagrożonych problemem stresu i napięcia emocjonalnego. Jedną z nich jest młodzież doświadczająca stresu związanego z egzaminami i obowiązkami szkolnymi. To grupa zagrożona w sposób szczególny deprywacją snu o przejściowym charakterze, co może rzutować na ogólne samopoczucie. Inną grupą ryzyka są seniorzy, których zapotrzebowanie na sen spada z wiekiem. Ponadto osoby starsze często przyjmują leki mogące w istotny sposób wpływać na jakość snu i przyczyniać się np. do zbyt wczesnych wybudzeń, a to też bywa czynnikiem sprzyjającym przewlekłemu stresu, co z kolei napędza problemy ze snem. W grupie ryzyka negatywnych skutków zdrowotnych przewlekłego stresu znajdują się też kobiety w wieku menopauzalnym. Obniżenie nastroju, zaburzenia snu, drażliwość, trudności z koncentracją i obniżone libido to charakterystyczne objawy związane ze zmianami hormonalnymi w tym okresie.

Czy leki oparte o substancje naturalne lub OTC są pomocne w stanach łagodnego lub sporadycznego podenerwowania lub lęku?

Zioła i preparaty OTC są bezpieczne i skuteczne w łagodzeniu stanów napięcia, stresu lub problemów ze snem występujących w stopniu od łagodnego po umiarkowany. Nie charakteryzują się więc działaniem tak silnym, jak np. leki z grupy psychotropów, które również wykorzystywane są w celu łagodzenia stanów napięcia i zaburzeń snu, ale wyłącznie z przepisu lekarza. Preparaty ziołowe nie mają też działania doraźnego, ich skuteczność widać dopiero po kilku tygodniach regularnego zażywania. Oczywiście, jeśli pacjent po kilku tygodniach przyjmowania preparatów ziołowych lub OTC nie odczuje poprawy, a wręcz zacznie skarżyć się na nasilenie dolegliwości, warto zalecić mu lekarską konsultację.

Na rynku dostępnych jest bardzo wiele preparatów o łagodnym działaniu nasennym lub uspokajającym, przy wyborze warto więc kierować się rodzajem rejestracji danego preparatu. Istnieją bowiem preparaty zarejestrowane zarówno jako lek, jak i suplement diety. Z definicji wiadomo, że suplement jest pozbawiony właściwości leczniczych, ma jedynie uzupełniać dietę ubogą w konkretne składniki odżywcze. Warto więc zwracać na to uwagę, ponieważ lek od suplementu może odróżniać dawka substancji czynnej. Istotny będzie również rodzaj wyciągu, ponieważ w przypadku części ziół jedynie konkretny rodzaj wyciągu będzie miał potwierdzone badaniami działanie uspokajające. W takich przypadkach inne rodzaje wyciągów z tego samego zioła będą miały działanie jedynie potwierdzone tradycją stosowania. Tak właśnie jest w przypadku waleriany, surowca roślinnego bardzo szeroko stosowanego w preparatach o łagodnym działaniu nasennym i uspokajającym. Jedynie jeden rodzaj wyciągu z waleriany, zgodnie z monografią Europejskiej Agencji Leków, ma działanie uspokajające potwierdzone wiarygodnymi badaniami.

Jako farmaceutka zawsze zalecam, by jeśli to możliwe, rekomendować pacjentom zażywanie leków, nie suplementów. Co do preparatu zarejestrowanego jako lek będziemy mieli zdecydowanie większą pewność jego skuteczności i bezpieczeństwa stosowania.

Jak długo pacjent może przyjmować tego rodzaju preparaty? Czy można je "przedawkować"?

Z reguły można je stosować przewlekle. Jak już wspomniałam, w przypadku ziół efekt zdrowotny zaobserwujemy po przynajmniej kilku tygodniach stosowania. Przypadki przedawkowania preparatów o łagodnym działaniu nasennym i uspokajającym zdarzają się niezwykle rzadko, niemniej jednak należy mieć na uwadze, że takie leki czy suplementy należy stosować zgodnie z zaleceniami zawartymi w ulotce lub charakterystyce produktu leczniczego. Jeśli pacjent stosuje preparat zgodnie z zaleceniami lekarza lub producenta, nie powinno się z tym wiązać żadne ryzyko zdrowotne.

Zalecając pacjentowi konkretny preparat należy wziąć pod uwagę jego wiek. Większość preparatów na bazie roślinnych surowców zalecana jest osobom, które ukończyły 12 rok życia. Warto też upewnić się czy pacjent nie przyjmuje już leków o działaniu uspokajającym, przeciwlękowym czy nasennym, takich jak np. benzodiazepiny. Preparaty ziołowe mogą wzmagać uspokajające działanie ośrodkowe tego rodzaju leków.

Po preparaty z jakimi surowcami mogą sięgać farmaceuci, by mieć pewność co do ich bezpieczeństwa i skuteczność w łagodzeniu stanów napięcia czy przewlekłego stresu?

Istnieje wiele surowców zielarskich, które są wykorzystywane w preparatach o łagodnym działaniu uspokajającym i nasennym. Najpopularniejsze to korzeń kozłka lekarskiego, liść melisy, ziele passiflory, lawendy czy szyszek chmielu. Skuteczność preparatów ziołowych opiera się w dużej mierze o synergię działania wyciągów pochodzących z kilku różnych surowców. Stąd właśnie preparaty łączone cechują się wyższą skutecznością niż monopreparaty. Dlatego właśnie szeroko stosuje się produkty oparte np. o połączenie melisy, waleriany i szyszek chmielu.

W przypadku pacjentów doświadczających stanów przewlekłego stresu i napięcia można rozważyć zastosowanie adaptogenów. To substancje zwiększające zdolności adaptacyjne organizmu do zmieniających się warunków, takie jak ashwagandha, różeniec górski czy żeń-szeń. Mechanizm ich działania jest inny niż np. melisy czy waleriany. Adaptogeny przede wszystkim przywracają wewnętrzną homeostazą. Mogą pozytywnie wpływać m.in. na poprawę gospodarki glukozowo-insulinowej, poziom kortyzolu oraz wspomagać funkcje psychologiczne co przekłada się całościowo na poprawę reakcji organizmu na czynniki stresogenne.

O KIM MOWA

Paulina Znajdek-Awiżeń — doktor nauk farmaceutycznych, aktywnie edukuje na temat leków roślinnych oraz preparatów roślinnych, autorka bloga „Zielona Farmacja".

Zioła wspierają leczenie otyłości i cukrzycy. Jakie polecić pacjentowi?