Trybunał Konstytucyjny o pracy w szczególnych warunkach

Z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przysługuje wcześniejsza emerytura. Możliwość jej uzyskania mają pracownicy zatrudnieni przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia.
Wcześniejsza emerytura przysługuje na podstawie art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - dla pracowników urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. oraz na podstawie art. 46 w związku z art. 32 - dla pracowników urodzonych przed 1 stycznia 1969 r. Wiek emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których przysługuje prawo do wcześniejszej emerytury ustala się według przepisów rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Rozporządzenie to wydane zostało w 1983 r. i odnosząc się do ówczesnej rzeczywistości społeczno-gospodarczej nakazywało właściwym ministrom, kierownikom urzędów centralnych oraz centralnym związkom spółdzielczym ustalać w podległych i nadzorowanych zakładach stanowiska pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach.
Ustalone w tym trybie wykazy stanowisk stosowało się także w jednostkach organizacyjnych, które powstały w drodze przekształcenia lub zostały przekazane organom samorządu terytorialnego lub też dla których uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego przejęli wojewodowie albo inne organy państwowe. O pozostałych zakładach nie było mowy. W ten sposób zaznaczony został podział na zakłady pracy, które są lub były uspołecznione i na inne zakłady. Podział ten nie miał jednak decydującego znaczenia dla nabywania uprawnień emerytalnych, ponieważ nie znajdował odzwierciedlenia w przepisach ustawowych.
Jeżeli zatem zdarzało się, że ZUS nie uwzględniał okresów pracy w szczególnych warunkach w zakładach, w których nie obowiązywały ministerialne wykazy stanowisk, to sądy uchylały takie decyzje. Opierały się w tej sprawie na poglądzie Sądu Najwyższego, że decydujące znaczenie mają warunki pracy, a nie status pracodawcy.
Różnicowanie i dyskryminacja pracowników
Tak było do 2 maja 2003 r., kiedy to Sejm zmienił przepisy art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Ustalił, że uprawnienia do wcześniejszej emerytury będą przysługiwać wyłącznie pracownikom tych zakładów, w których obowiązują ministerialne wykazy stanowisk, a także pracownikom kontynuującym pracę w podmiotach powstałych w wyniku przekształcenia lub restrukturyzacji tych zakładów albo pracownikom przejętym od tych zakładów w trybie art. 23 (1) Kodeksu pracy. Nastąpiło więc ustawowe zróżnicowanie pracowników uprawnionych do wcześniejszej emerytury ze względu na podział zakładów pracy zaznaczony w przepisach rozporządzenia. Wskutek tego pracownik pracujący w szczególnych warunkach w zakładzie uspołecznionym mógł nabyć prawo do wcześniejszej emerytury, a pracownik pracujący w tych samych warunkach w zakładzie nieuspołecznionym - nie mógł.
Tego rodzaju dyskryminacja pracowników, oparta na statusie zatrudniającego ich zakładu, wyrażona tym razem wprost w ustawie, wzbudziła na nowo wątpliwości w orzekających sądach. Sądy Okręgowe z Koszalina i Łodzi skierowały pytania prawne do Trybunału Konstytucyjnego o zgodność zmienionych przepisów z Konstytucją RP. Wniosek o stwierdzenie niezgodności tych przepisów z konstytucją został także złożony przez Komisję Krajową NSZZ ?Solidarność".
Przepisy niezgodne z konstytucją
Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności zmienionych przepisów z Konstytucją RP i przywrócił ich poprzednie brzmienie. Trybunał uznał za niedopuszczalne zróżnicowanie uprawnień do wcześniejszej emerytury w zależności od statusu właścicielskiego pracodawcy. Tego rodzaju kryterium, zdaniem Trybunału, jest arbitralne i nieproporcjonalne. Stanowi nieuzasadnioną dyskryminację części pracowników i narusza zasadę sprawiedliwości społecznej. Z dniem opublikowania wyroku Trybunału w Dzienniku Ustaw (24 czerwca br.) przepisem art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS przywrócone zostaje poprzednie brzmienie.
Pracownicy, którzy uzyskali niekorzystne rozstrzygnięcia w sprawie wcześniejszej emerytury z uwagi na status pracodawcy, mogą teraz wystąpić do ZUS-u o zmianę decyzji.

Podstawa prawna:
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 czerwca 2004 r., sygn. akt P 17/03 (Dz. U. Nr 144, poz. 1530).