Prozdrowotne właściwości mniszka lekarskiego: wspomaga trawienie i układ odpornościowy

Jakie części mniszka lekarskiego są wykorzystywane w celach leczniczych?

Mniszek lekarski jest rośliną należącą do bylin z rodziny astrowatych. Występuje powszechnie niemal w całej Europie. W celach leczniczych wykorzystywane są liście, kwiaty i korzeń mniszka lekarskiego. Od lat stosuje się go jako surowiec roślinny w farmacji ze względu na jego szerokie właściwości zdrowotne.

W jakie składniki odżywcze bogaty jest mniszek lekarski?

Mniszek lekarskim zawiera bardzo wiele składników odżywczych i substancji czynnych o potwierdzonych prozdrowotnych właściwościach. Powszechnie stosowanym surowcem zielarskim pozostają korzeń i ziele.

Korzeń mniszka lekarskiego jest bogaty w kwasy fenolowe – np. kwas monokawoilowinowy, cykoriowy, kawowy oraz chlorogenowy. Ponadto w korzeniu znajdziemy również fitosterole, triterpeny i naturalny prebiotyk, jakim jest inulina. Ta część mniszka lekarskiego obfituje ponadto w laktony seskwiterpenowe, takie jak eudesmanolidy (tetrahydroidentyna B, glukozyd taraksakolidu), germakranolidy (glukozyd kwasu taraksynowego, glukozyd kwasu dihydrotaraksynowego) i gwajanolidy (11β- dihydrolaktucyna). Wśród składników korzenia mniszka lekarskiego zidentyfikowano również witaminy A,BC, D i E.

Kwasy fenolowe, w odsetku wyższym niż ma to miejsce w korzeniu, znajdują się także w zielu mniszka lekarskiego. Poza fitosterolami i triterpenami w zielu zidentyfikowano także kumaryny i flawonoidy, takie jak glukozydy luteoliny. Ziele jest również bardzo bogatym źródłem innych składników odżywczych np. soli wapnia, potasu, magnezu, krzemu, fosforu oraz wspomnianej już inuliny. Zaleca się, aby mniszek lekarski zbierać jesienią – wówczas zawartość inuliny w korzeniu sięga nawet 40 proc.

Zarówno korzeń, jak i ziele mniszka lekarskiego zawierają ważne dla zdrowia minerały. To przede wszystkim sole potasu: których zawartość w zielu wynosi 4,5 proc. Ponadto w mniszku lekarskim znajdziemy, witaminy z grupy B i kwas askorbinowy oraz karotenoidy, czyli grupę organicznych związków chemicznych zwalczających wolne rodniki.

W praktyce farmaceuci stosują mniszek lekarski w postaci odwaru, wyciągu, nalewki i soku z korzenia. Surowiec bywa też popularnym składnikiem mieszanek ziołowych żółciopędnych i żółciotwórczych cholagoga et choleretica lub pobudzających pracę żołądka - stomachicum. W aptekach znajdziemy więc mniszek lekarski zarówno w postaciach płynnych, jak i w formie tabletek, np. stosowanych przeciw niestrawności, w których wchodzi w ich złożony skład wraz z innymi komponentami, takimi jak owoc kminku czy liść mięty pieprzowej.

Jakie właściwości zdrowotne posiada mniszek lekarskich?

Ze względu na liczną gamę składników odżywczych mniszek lekarskich ma równie szerokie właściwości zdrowotne. Dzięki zawartości laktonów seskwiterpenowych wykazuje działanie żółciopędne i pobudzające trawienie. Charakteryzuje się ponadto właściwościami hepatoprotekcyjnymi, przeciwzapalnymi, przeciwbakteryjnymi, przeciwgrzybiczymi i przeciwutleniającymi. Mniszek lekarski działa moczopędnie oraz saluretycznie, co oznacza, że zwiększa ilość usuwanych z organizmu jonów sodu i potasu wraz z ilością wydalanej wody. Ze względu na to preparaty zawierające mniszek lekarski poleca się jako środek wspomagający dla osób z dolegliwościami ze strony układu moczowego. Stosowany zewnętrznie mniszek lekarski może przyspieszać proces gojenia ran i regenerację skóry.

Czy wśród właściwości zdrowotnych mniszka lekarskiego jest również wspomaganie układu odpornościowego oraz trawiennego?

Tak, jak najbardziej. Jak już wspomniałam, ze względu na zawartość laktonów seskwiterpenowych mniszek lekarski działa żółciopędnie i pobudza trawienie oraz pracę wątroby. Związki izolowane z gorzkich ekstraktów wzmagają wydzielanie soku żołądkowego. Preparaty zawierające mniszek lekarski można więc polecić pacjentom cierpiącym na zaburzenia łaknienia oraz osobom doświadczającym dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takich jak uczucie pełności, spowolnione trawienie czy wzdęcia. Mniszek lekarski charakteryzuje się także szerokim wachlarzem właściwości przeciwzapalnych, przeciwdrobnoustrojowych i przeciwutleniających. Preparaty na jego bazie będą więc sprzyjały łagodzeniu objawów stanów zapalnych w obrębie jelit. Działanie w tym kierunku jest możliwe również dzięki temu, że mniszek reguluje proces degradacji kwasów tłuszczowych. Warto też pamiętać, że mniszek jest bogaty w naturalny prebiotyk, czyli inulinę, stymulujący wzrost korzystnych bakterii jelitowych w obszarze okrężnicy. Przyjmowanie preparatów z mniszkiem będzie więc wspierało utrzymanie prawidłowej mikroflory jelitowej.

Jak już wspomniałam, mniszek lekarski działa hepatoprotekcyjnie, zmniejsza akumulację lipidów w wątrobie i stan zapalny w obrębie wątroby. Preparaty z mniszkiem lekarskim mogą być więc wspomagająco stosowanie stosowane w leczeniu np. niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby. Co ciekawe, wykazano też hepatoprotekcyjne działanie mniszka u pacjentów z zatruciem wywołanym stosowaniem paracetamolu. Te właściwości, związane z mechanizmem działania przeciwko toksyczności wywołanej przez paracetamol, przypisuje się związkom fenolowym zawartym w ekstraktach, które zmiatają reaktywne formy tlenu i azotu.

Dzięki zawartości inuliny oraz kwasów fenolowych preparaty z mniszkiem lekarskim mogą być także polecane pacjentom chcącym wzmocnić układ odpornościowy oraz utrzymać prawidłową mikroflorę jelit.

Czy preparaty na bazie mniszka lekarskiego mogą być wykorzystywane pomocniczo np. w leczeniu pacjentów z cukrzycą lub z nadwagą i otyłością?

Ze względu na potwierdzone zdrowotne właściwości preparaty zawierające mniszek lekarski mogą być polecane jako interwencja wspomagająca u pacjentów w początkowym stadium cukrzycy. Mniszek hamuje bowiem dwa kluczowe enzymy, które są zaangażowane w metabolizm węglowodanów: α-amylazę i α- glukozydazę. To działanie wynika z wysokiej zawartości β- karotenu, kwasu askorbinowego, fenoli i flawonoidów w liściach mniszka. Warto mieć świadomość, że obecnie w terapii cukrzycy wykorzystywane są leki o bardzo podobnym mechanizmie działania. Jest to na przykład akarboza, będąca inhibitorem α-glukozydazy. Przy czym jednak stosowanie leków przeciwcukrzycowych opartych o ten mechanizm działania bywa niejednokrotnie obarczone wystąpieniem działań niepożądanych, takich jak biegunki, wzdęcia, bóle brzucha czy inne dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Stąd też dużym zainteresowaniem pacjentów cieszą się inhibitory α-amylazy i α- glukozydazy pochodzenia naturalnego, które z powodzeniem można stosować u pacjentów z poposiłkową hiperglikemią związaną z cukrzycą.

Ponadto zarówno korzeń, jak i ziele mniszka lekarskiego są bardzo bogate w inulinę. Co jednak ważne z perspektywy pacjentów zmagających się z cukrzycą lub zagrożonych jej rozwojem, inulina jest mniej kaloryczna niż sacharoza. Dlatego korzeń i ziele mniszka często bywają ważnym składnikiem mieszanek ziołowych dla diabetyków. Co więcej, preparaty z mniszkiem mogą się okazać użyteczne w profilaktyce angiopatii cukrzycowej ze względu działanie hamujące agregację płytek krwi. Dysponujemy również badaniami potwierdzającymi działanie hipoglikemiczne mniszka lekarskiego: udowodniono np. że zmniejsza poziom glukozy we krwi na czczo i zwiększał wydzielanie insuliny z komórek beta trzustki.

Obok cukrzycy i otyłości składową zespołu metabolicznego stanowi także dyslipidemia. Mniszek lekarski dzięki zawartości fitosteroli zmniejsza poziom cholesterolu całkowitego, triglicerydów. Zwiększa także poziom frakcji cholesterolu HDL. Właściwości te sprawiają, że preparaty zawierające mniszek lekarski mogą być pomocniczo stosowane w walce z nieprawidłowymi parametrami lipidowymi.

Czy istnieją badania potwierdzające przeciwnowotworowe działanie mniszka lekarskiego?

Badania potwierdzają przeciwkancerogenne właściwości mniszka lekarskiego. Badacze przypisują to działanie dwóm składnikom: tarakserolowi i taraksasterolowi. Dysponujemy przykładami co najmniej kilku badań, w których udało się wykazać przeciwnowotworowe działanie mniszka lekarskiego. Badaczom udało się potwierdzić hamujący wpływ tarakserolu i taraksasterolu na rozwój spontanicznego nowotworu sutka u myszy. Co więcej, badania szeroko dokumentują przeciwnowotworowe właściwości tarakserolu. Przykładowo, zmniejsza on przeżycie komórek HeLa (czyli komórek raka szyjki macicy). Istnieją także doniesienia potwierdzające, że octan tarakserolu przyczynia się do indukcji apoptozy komórek glejaka wielopostaciowego. Inna praca wykazała mechanizm cytotoksyczności na komórkach raka wątrobowokomórkowego – Hep G2 i wobec linii komórkowych A431. Badaczom udało się również udowodnić wzmacnianie działania hamującego cyklooksygenazy 1 i 2, a więc enzymów związanych z syntezą mediatorów stanu zapalnego. Mniszek lekarski wykazał także aktywność przeciwnowotworową w przypadku rozwoju mięsaka u myszy. Ponadto wykazano, że ekstrakty z korzenia mniszka lekarskiego pobudzają apoptozę komórek raka jelita grubego, trzustki, raka płaskonabłonkowego przełyku.

Istnieje także badanie, w którym oceniano wpływ wodno-alkoholowego ekstraktu mniszka. Udowodniono, że może on indukować apoptozę komórek raka piersi. Autorzy badania wysnuli na tej podstawie wnioski, że mniszek lekarski może potencjalnie hamować wzrost i proliferację komórek nowotworowych, a więc być może znajdzie zastosowanie w leczeniu onkologicznym. Kwestia ta wymaga jednak dalszych badań w celu określenia składu terapeutycznego i dawek produktów z mniszka lekarskiego.

Czy stosowanie preparatów zawierających mniszek lekarski może być obarczone ryzykiem działań niepożądanych?

Badania nie potwierdzają toksycznego działania preparatów zawierających mniszek lekarski. Należy jednak pamiętać o przestrzeganiu maksymalnych dawek: 1g jednorazowo lub 3 g na dobę w przypadku korzenia, 4 g jednorazowo lub 12 g na dobę w przypadku ziela. Ponadto farmaceuta zanim poleci pacjentowi preparat zawierający mniszek lekarski, powinien u niego wykluczyć w przebiegu zbierania wywiadu farmaceutycznego niedrożność dróg żółciowych, choroby pęcherzyka żółciowego, kamicę żółciową oraz nadkwasotę i wrzody żołądka, a także niewydolność serca i nerek. Ostrożność w stosowaniu mniszka zalecałabym także w przypadku dzieci poniżej 12 roku życia, kobiet w ciąży oraz karmiących piersią.

O kim mowa

Agata Oskroba — magister farmacji i farmaceutka-praktyk, asystent badawczo-dydaktyczny w Katedrze i Zakładzie Farmakoterapii i Opieki Farmaceutycznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.

PRZECZYTAJ TAKŻE: Farmaceuta może pomóc kobiecie doświadczającej dolegliwości w przebiegu menopauzy. Podstawa to wywiad farmaceutyczny